پاسارگاد یا به گفته مردم شهر مادر سلیمان، میان شیراز و اصفهان جای دارد و در زمان هخامنشیان باغی بوده است دربرگیرنده چندین ساختمان: دو کاخ با طرح کاملا ایرانی، شامل تالاری ستوندار و بزرگ در میان دو اندام شبیه به ایوان در دو طرف آن.

موضوع: معماری پاسارگاد و باغ های پاسارگاد

مدت زمان مطالعه: 7 دقیقه

پاسارگاد یا به گفته مردم شهر مادر سلیمان، میان شیراز و اصفهان جای دارد و در زمان هخامنشیان باغی بوده است دربرگیرنده چندین ساختمان: دو کاخ با طرح کاملا ایرانی، شامل تالاری ستوندار و بزرگ در میان دو اندام شبیه به ایوان در دو طرف آن. نقشه کلی آن شبیه به حرف H است و در دو سوی یکی از ایوان ها دو اتاق نیز وجود دارد. در پیرامون آن انواع آبنماهای بسیار زیبا با فواره و حوض ساخته شده بوده است. در میان این باغ، ساختمان دیگری بوده است که شاید جنبه مذهبی داشته است. در آستانه درگاه آن، سنگی است که کوروش را نشان می دهد و در بالای سر او شکل ذوالقرنین است، پلی نیز بر روی جوی یا رودخانه ایی ساخته شده بوده،  که اکنون ویران شده است.

یکی دیگر از ساختمان های قابل توجه در نزدیکی پاسارگاد سکویی از سنگ های تراش است که جایگاه نیایش بوده است. به گفته هرودت، ایرانیان آن زمان در ساختمان سرپوشیده عبادت انجام نمی داده اند. اما در شوش برعکس آن آیین های دینی یا جشن هایی که جنبه مذهبی داشته اند در جایی بنام آپدانه انجام می گرفته است. ساختمان آپدانه شوش الگوی آتشکده هایی شد که زمان ساسانیان به بعد ساخته می شد که از آنها ویرانه هایی بجا مانده است. اتاقی با چهار ستون که بعدها به صورت گنبدخانه در آمد.

کوروش بزرگ احتمالا در جنگی در شمال شرقی ایران کشته شد و استخوانهای او را پس از مرگ (۵۲۹ پ.م) به آرامگاهش در پاسارگاد آوردند. معماری دوره نخستین شیوه پارسی برگرفته از ارارتوها بود. نیز با حملاتی که کوروش و پسرش کمبوجیه به مصر داشتند مقابر هرمی شکل مصری را دیدند. به گمان فروان این دو الگو با هم بر روی معماری این ساختمان تأثیر گذاشته است تا آنجا که آسمانه آن را شیب دار ساخته اند.

مطلب پیشنهادی ایرانادکور: تاریخچه معماری در ایران

پروفسور استرناخ درباره باغهای پاسارگاد می نویسد: در جریان برپایی یک پایتخت یادمانی که نشان دهنده اقتدار هخامنشیان بود، کوروش با بلند پروازی یک باغ را نیز در برنامه ساختمانی خود گنجاند. باغ های سلطنتی آشور و بابل همواره بخشی مجزا یا مکمل برای کاخ بوده اند، اما می بینیم که کاخ های کوروش با ایوان های طویل و فضای باز اطراف خود به عنوان بخشی مکمل از طرح مفصلی به کار رفته اند که در آن، به تعبیری خود باغ به صورت اقامتگاه سلطنتی در می آید.

در داخل محدوده طرح نوین کوروش شماری آبگذر سنگی وجود دارد که به ترکیب بخش های مختلف محدوده کاخ به صورت واحد کمک می کنند. این آبگذرها به شیوه هخامنشی در بهترین شکل خود ساخته شده اند تا دوام یابند. آنها از بلوک های خوشتراش و متصل به هم سنگ آهک تشکیل شده اند و به شایستگی با معماری خوشدست کاخ های مجاور همسانی دارند.

آب لازم برای آبیاری باغ به آسانی در دسترس بوده است. از جمله منابع محلی آب، مجاری دایم بود که دامنه شرقی “تل تخت” را می پوشاند و سپس مستقیما به سوی قلب محدوده کاخ پیش می رفت. همچنین باید توجه داشت که این آبگذرها که از سنگهای سفید و براق ساخته شده اند فقط جنبه تزیینی نداشته اند. تقریبا به طور یقین می توان گفت که آنها نقش مهمی در آبیاری باغ سلطنتی پاسارگاد داشته اند. حوضچه های کوچک مربع شکل برای پر کردن مخازن آب به کار می رفتند.

مطلب پیشنهادی ایرانادکور: معماری باستانی شهر یزد

اکنون باید بررسی های خود را به ساختار باغ سلطنتی در پاسارگاد معطوف کنیم. در مرکز پلان این باغ که خود به علت ویژگی هندسی اهمیت دارد، می توان نمونه جالبی از یک “باغ اندرونی” را یافت که محوطه ای مستطیل شکل به طول ۳۰۰ و عرض ۲۵۰ متر است و با توجه به درختان و بوته هایی که در نقشه فرضی در ردیف های قرینه کاشته شده اند می توان فرض کرد که آن باغ را آبگذرهای مستقیم تقسیم می کرده اند. این باغ اندرونی احتمالا فقط سه مدخل اصلی داشته است.

مدارک باستان شناختی فراوان و انکار ناپذیرند. همچنین به درستی می توان  ادعا کرد که کوروش تمایل داشته است که علاوه بر نمای گل و گیاه نزدیک کاخ، از  چشم انداز مرکزی باغ وسیع خود نیز تا جایی که امکان داشته استفاده کند.

در عین حال می توان یک مسیر دید طولانی و مرکزی را باز شناخت که ما را با یک الگوی چهار قسمتی از محوطه های مستطیل شکل رو به رو می کند که کاملا مطابق اندازه های کل باغ است. در جمع بندی باید گفت که اکنون می توان یکی از بنیادی ترین عوامل در طرح باغهای متأخر ایرانی را که همان چهارباغ است در پلان باغ اصلی کوروش در پاسارگاد دید.

آن دسته از باغ های هخامنشی که در نقاطی به جز پاسارگاد به چشم می خورند هم ابداعات کوروش را به خاطر می آروند و هم سنن آشوری – بابلی را که به خوبی در خاطره ها باقی مانده بودند. کوروش به نحوی بی سابقه بر آن بود که یک “پایتخت پر باغ” بسازد که در آن کاخ هایی با طرفین باز به همراه سایر بناهای اصلی در داخل محوطه ای مشتمل بر باغ های وسیع و مكمل قرار بگیرند. تقلید بسیار مشابهی از این طرح را در دشت گوهر می توان یافت که منطقه ای برگزیده با زمین آبیاری شده است و در چند کیلومتری شمال غربی تخت جمشید در کرانه غربی رود پلوار قرار دارد. در دشت گوهر بقایای چند بنای یادمانی به چشم می خورد که به احتمال قریب به یقین می توان آنها را به پسر و جانشین کوروش م یعنی کمبوجیه دوم (۵۳۰ تا ۵۲۲ ق.م) منتسب کرد.

آرامگاه تک افتاده کوروش را درختان باغ محاصره کرده بودند و از قرار معلوم آرامگاه و کاخ مجاور آن در دشت گوهر نیز در میان مجموعه ای از باغ های مکمل بر همان الگوی هندسی قرار داشته اند. مرگ کمبوجیه تغییرات چندانی در نظام مقرهای هخامنشی به وجود نیاورد. داریوش اول (بزرگ) از شجره مستقیم کوروش نبود و نه تنها گونه جدیدی از آرامگاه های سلطنتی و تالار بار عام را ابداع کرد بلکه به نظر می رسد که او نوع جدیدی از باغ را ترجیح می داد که با طرح باغ های پاسارگاد تفاوت داشت. برای مثال، منطقه باغ فرضی در شرق کاخ داریوش در تخت جمشید دارای نمایی مصطبه ای به الگوهای متنوع که از جهان آشوری – بابلی نشأت گرفته بودند توجه داشت.

باید به این حقیقت مسلم توجه داشت که باغ ها و بناهای پاسارگاد تا چندین نسل پس از کوروش کاملا محفوظ ماندند و این امر امکان آن را به وجود آورده بود که طرح ابداعی کوروش نه تنها در فارس بلکه در نقاط دیگری از قلمرو هخامنشیان نیز در خاطره ها باقی بماند. با توجه به مدارک باستان شناختی این تاثیر به روشنترین وجه در یک مجموعه کاخ مربوط به قرن چهارم ق.م در شوش به چشم می خورد که سازنده آن، اردشیر دوم، آن را “خلوتگاهی با صفا” توصیف کرده است.

برچسب ها :